Το κέντρο του ιδιωτικού βίου των Βυζαντινών ήταν αναμφίβολα το σπίτι τους. Η μορφή των σπιτιών στο Βυζάντιο, που γνώρισε πολλές παραλλαγές, καθοριζόταν από την οικονομική κατάσταση του ιδιοκτήτη, τη μορφολογία του εδάφους και φυσικά τον διαθέσιμο κάθε φορά χώρο. Έτσι, υπήρχαν τόσο πολυτελείς επαύλεις όσο και φτωχικά σπίτια, ενώ διαφορετικά ήταν τα αστικά σπίτια από τα σπίτια στα χωριά. Το βυζαντινό σπίτι αποτελεί εξέλιξη και συνδυασμό αρχαίων ελληνικών, ρωμαϊκών και ανατολικών στοιχείων. Οι σχετικές μαρτυρίες που διαθέτουμε προέρχονται κυρίως από περιγραφές κειμένων, εικονογράφηση χειρογράφων και παραστάσεις μνημειακής ζωγραφικής, αλλά και από σπίτια που έχουν αποκαλυφθεί σε ανασκαφές.

Στις αρχαιότερες οικίες τα δωμάτια διατάσσονταν γύρω από μία εσωτερική αυλή με περιστύλιο . Το πιο επίσημο δωμάτιο, το τρικλίνιο , χρησίμευε ως τραπεζαρία για τα συμπόσια και κατά κανόνα διέθετε αψίδα στη μια στενή πλευρά του, όπου τοποθετούνταν το τραπέζι και το στιβάδιον . Τα δωμάτια ήταν μεγάλα και συχνά απλώνονταν ελεύθερα στον χώρο, ενώ έφεραν πολυτελή διακόσμηση με μάρμαρα, ψηφιδωτά δάπεδα και τοιχογραφίες . Η πολυτελής αυτή μορφή κατοικίας προοριζόταν φυσικά για την αριστοκρατία της εποχής. Υπήρχαν και φτωχότερες παραλλαγές της για τα μεσαία στρώματα, χωρίς εσωτερική αυλή ή με λιγότερα δωμάτια που είχαν πατημένο χώμα για δάπεδο και άβαφο σοβά στους τοίχους. Για τις κατώτερες τάξεις, στις οποίες ανήκε το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού των πόλεων, τα σπίτια έμοιαζαν με πολυκατοικίες. Γραπτές πηγές αναφέρουν ότι στην παλαιοχριστιανική Κωνσταντινούπολη πολλοί κάτοικοι έμεναν σε πολυώροφα κτίρια, όπως αυτά, για παράδειγμα, που μνημονεύονται επί Θεοδοσίου με επτά και εννέα ορόφους.

Μετά τον 6ο αιώνα αρχίζει και διαμορφώνεται το τυπικό βυζαντινό σπίτι. Ειδικά για την περίοδο από τον 9ο έως και τον 12ο αιώνα, το κυριότερο δωμάτιο του σπιτιού ήταν ο τρίκλινος ή τρικλινάριν, που συχνά βρισκόταν σε όροφο. Η στέγη του ήταν δικλινής, επίπεδη ή με τρούλο , θυμίζοντας εσωτερικό εκκλησίας. Γύρω του διατάσσονταν οι υπόλοιποι χώροι: τα δωμάτια των ανδρών και των παιδιών (κοιτώνες ή κουβούκλια), τα διαμερίσματα των γυναικών στο βάθος του σπιτιού (ματρωνίκια) με τον αργαλειό, η τραπεζαρία (αριστήριον ή συμπόσιον), οι χώροι υγιεινής (απόπατος, οικίσκος ή εξέδρα). Ο ηλιακός ήταν το μπαλκόνι του σπιτιού, κτιστός ή ξύλινος με καφασωτά, είτε σε προεξοχή από το κυρίως σπίτι είτε σε εσοχή του επάνω ορόφου, σαν ημιυπαίθριος χώρος. Μαρτυρούνται όμως και σκεπαστοί εξώστες με ξύλινους κίονες (χαγιάτια) και διάφορες πτέρυγες που πλαισίωναν το κυρίως οίκημα, πύργοι, παρεκκλήσια, λουτρά. Εξωτερικά, οι τοίχοι είχαν φροντισμένη κατασκευή με πέτρες και τούβλα σε εναλλαγή ή με σχέδια. Με μαρμάρινες πλάκες καλύπτονταν δάπεδα και τοίχοι, ενώ υπήρχαν μαρμαροθετήματα και ψηφιδωτά, τοιχογραφίες και μωσαϊκά στους τοίχους, επιγραφές και πλάκες με ρητά, χρυσωμένες στέγες. Στις περίστυλες αυλές και στους κήπους υπήρχαν κρήνες, μικρά συντριβάνια και βρύσες με αγάλματα. Τέτοια ήταν φυσικά τα παλάτια των αυτοκρατόρων και των αριστοκρατών, όπως μας διασώζουν περιγραφές αρχοντικών σαν και αυτή του παλατιού του Διγενή Ακρίτα.

Ωστόσο, το μεγαλύτερο τμήμα του πληθυσμού κατοικούσε σε χαμηλά σπίτια (χαμόγεα) ή σε δίπατες οικίες (ανωγεοκάτωγα), όλα κτισμένα χωρίς φιλοδοξίες. Η κατασκευή τους ήταν από φθηνά υλικά, ενώ η μορφή τους αναπτυσσόταν δυναμικά στον χώρο για να ανταποκριθεί στις τρέχουσες ανάγκες διαβίωσης, χρησιμοποιώντας συχνά προϋπάρχουσες κατασκευές και υλικά από αρχαία κτίρια. Ο συνηθέστερος τύπος σπιτιού αποτελείται από σειρά ισογείων δωματίων γύρω από ανοιχτή αυλή χωρίς περιστύλιο, όπου συνήθως υπήρχε πηγάδι και κτιστός φούρνος. Όροφος υπήρχε τουλάχιστον σε κάποια από τις πτέρυγες. Περιγραφές σπιτιών από βυζαντινά έγγραφα και σπίτια που έχουν αποκαλυφθεί σε ανασκαφές, όπως στην Κόρινθο, μας επιτρέπουν να σχηματίσουμε την εντύπωση ότι εργαστήρια, μύλοι, αποθήκες, σταύλοι και δωμάτια διαβίωσης ανήκαν συχνά σε ενιαίο οικοδομικό συγκρότημα.

Με την πάροδο των αιώνων φαίνεται ότι το τρικλινάρι ενσωμάτωσε όλους τους πριν ξεχωριστούς χώρους και ότι η εσωτερική αυλή καταργήθηκε. Στον Μυστρά, όπου σώζονται καλοδιατηρημένα δείγματα υστεροβυζαντινών οικιών, τα σπίτια είναι κατά κανόνα ορθογώνια δίπατα, που άλλοτε βαίνουν παράλληλα με το επικλινές του εδάφους, αφήνοντας στην πίσω πλευρά την πλαγιά του λόφου, και άλλοτε βαίνουν εγκάρσια σ’ αυτήν, με τμήμα του υπογείου να καταλαμβάνεται από τον φυσικό βράχο. Μερικά εφάπτονται μεταξύ τους (σύγκολλα), ενώ τα αρχοντικά διαθέτουν έναν πύργο σε μια από τις πλευρές τους. Στο ισόγειο βρίσκονταν οι βοηθητικοί χώροι (δεξαμενή νερού, αποθήκη, στάβλος, μαγειρείο, κτλ.), ενώ το τρικλινάρι καταλάμβανε τον όροφο. Το κατώγι έφερε εσωτερικά τόξα για τη στήριξη του δαπέδου του ορόφου. Το ανώγι φωτιζόταν με σειρά τοξωτών παραθύρων και εξωτερικά διακοσμούνταν με τυφλά αψιδώματα και κόγχες, ενώ στη μια πλευρά υπήρχε κατά κανόνα ο ηλιακός. Τα δωμάτια χωρίζονταν με βαριά υφάσματα που κρέμονταν από τα δοκάρια της στέγης ή με πρόχειρα χωρίσματα από μπαγδατί ή απλές σανίδες.

Στους τοίχους, σε γωνίες και δίπλα στα παράθυρα, χωνεύονταν ερμάρια για τη φύλαξη αντικειμένων και ρούχων, ενώ στη βάση των τοίχων υπήρχαν πεζούλια (μιντέρια). Στην απέναντι από τον ηλιακό πλευρά του τρικλίνου ήταν το τζάκι που χρησίμευε και για το μαγείρεμα, ενώ σε μια γωνία διαμορφωνόταν ο απόπατος. Το αρχαιότερο σπίτι του Μυστρά, το λεγόμενο παλατάκι ή αρχοντικό αποτελεί μια μοναδικά καλοδιατηρημένη κατοικία ευγενών. Ανάλογα, αλλά κάπως πιο φτωχικά, είναι το αρχοντικό του Φραγκόπουλου και το αρχοντικό του Λάσκαρη .