Το καθολικό της Μονής Βλατάδων


Η σταυροπηγιακή Μονή Βλατάδων βρίσκεται στο βόρειο άκρο του ιστορικού κέντρου της Θεσσαλονίκης, κοντά στην πύλη προς την ακρόπολη και νότια της οδού Ακροπόλεως. Η Μονή αρχικά ήταν αφιερωμένη στον Χριστό Παντοκράτορα, ενώ σήμερα στη Μεταμόρφωση του Σωτήρος. Ανεγέρθηκε από τον Δωρόθεο Βλατή, μαθητή του Γρηγορίου Παλαμά, που διετέλεσε Μητροπολίτης της Θεσσαλονίκης (1351-1371) και είναι η μοναδική μονή στη Θεσσαλονίκη που λειτουργεί έκτοτε σχεδόν αδιάλειπτα, έως τις μέρες μας.

Το καθολικό της μονής ήταν το κεντρικό της κτίσμα και αρχιτεκτονικά ανήκει σε μια παραλλαγή του τρουλαίου σταυροειδούς εγγεγραμμένου ναού με περίστωο. Ο τρούλος, αντί της συνήθους στήριξής του εξολοκλήρου σε πεσσούς, στηρίζεται στους τοίχους του ιερού και σε δύο πεσσούς στη δυτική πλευρά, ιδιαιτερότητα που πιθανότατα οφείλεται στην ενσωμάτωση οικοδομικών λειψάνων παλαιοτέρου κτίσματος.

Εξωτερικά, η μορφή του βυζαντινού ναού γίνεται σήμερα αντιληπτή μόνο στην ανατολική όψη, καθώς κατοπινές μετατροπές έχουν αλλοιώσει σε σημαντικό βαθμό τις υπόλοιπες πλευρές. Στην όψη αυτή διακρίνεται ξεκάθαρα και η τοιχοποιία του κτιρίου: τρεις σειρές λίθων που εναλλάσσονται με κομμάτια πλίνθων. Πλινθόκτιστος είναι και ο οκταγωνικός τρούλος με πλίνθινους ημικίονες στα άκρα των πλευρών και έξι παράθυρα. Κατά την Οθωμανική περίοδο το περίστωο του ναού διευρύνθηκε προς Δύση και Βορρά, κατασκευάστηκε ενιαία στέγη, και αργότερα προστώο στη νότια πλευρά, πρόπυλο στη δυτική και περιμετρικό στηθαίο προστώου και προπύλου.

Στο εσωτερικό του ναού και του νότιου παρεκκλησίου, που είναι αφιερωμένο στους αποστόλους Πέτρο και Παύλο, διατηρούνται τοιχογραφίες της περιόδου 1360-1380. Το εικονογραφικό πρόγραμμα του ναού περιλαμβάνει τον Παντοκράτορα με αγγελικές δυνάμεις και ολόσωμους προφήτες στον τρούλο. Στα εσωράχια των τόξων διατηρούνται σκηνές από το Δωδεκάορτο και στους τοίχους άγιοι σε δύο ζώνες, κυρίως ασκητές και μοναχοί. Στη στοά σώζονται, χαμηλά στρατιωτικοί άγιοι και πάνω από αυτούς σκηνές από τα Θαύματα του Χριστού, ενώ οι παραστάσεις της Βάπτισης και των Τριών Παίδων εν καμίνω στις δύο μικρές κόγχες του νάρθηκα διατηρούνται αλώβητες από το σφυροκόπημα που δέχτηκαν οι υπόλοιπες τοιχογραφίες για την καλύτερη πρόσφυση του νέου κονιάματος. Στη χρονολόγηση των τοιχογραφιών μεταξύ των ετών 1360-1380 συμβάλει και η απεικόνιση του αγίου Γρηγορίου Παλαμά στον κυρίως ναό και στο παρεκκλήσι, ο οποίος πέθανε το 1359. Η απεικόνισή του ανάμεσα στους γνωστούς θεολόγους της Εκκλησίας αποτελεί απόδειξη της σχέσης της μονής με το κίνημα του Ησυχασμού.

Αξίζει να σημειωθεί ότι σε όλη τη διάρκεια της λειτουργίας του καθολικού, συμπεριλαμβανομένης και της σύντομης μετατροπής του σε τζαμί κατά την περίοδο της οθωμανικής κυριαρχίας, υπέστη σημαντικές φθορές, οφειλόμενες κυρίως στην προβληματική συναρμογή των τοιχοποιιών με τα λείψανα προϋπάρχοντος κτίσματος, και πιο πρόσφατα, σε ισχυρή καταπόνηση από τους σεισμούς του 1978.

Κατά την περίοδο 1980-1985 πραγματοποιήθηκε ολοκληρωμένο πρόγραμμα συντήρησης και αποκατάστασης, στη διάρκεια του οποίου αποκαλύφθηκαν σημαντικά στοιχεία για την ιστορική και οικοδομική εξέλιξη του κτίσματος, ενώ ταυτόχρονα αντιμετωπίστηκαν ολοκληρωμένα οι συσσωρευμένες βλάβες του.
 


Γλωσσάρι (10)

καθολικό: ο κυρίως ναός του μοναστηριού. Κατά κανόνα ήταν ο μεγαλοπρεπέστερος και βρισκόταν σε κεντρικό σημείο της αυλής.
σταυροειδής εγγεγραμμένος ναός με τρούλο: τύπος εκκλησίας στην οποία ο κεντρικός τρούλος στηρίζεται σε τέσσερις καμάρες που αποτελούν τις κεραίες ενός ισοσκελούς σταυρού. Στις τέσσερις γωνίες διαμορφώνονται γωνιακά διαμερίσματα, τα οποία στεγάζονται με σταυροθόλια ή τρουλίσκους. Έτσι ο ναός σχηματίζει σταυρό εγγεγραμμένο σε τετράγωνο ή ορθογώνιο χώρο, ενώ εξωτερικά μέσα από τον ξεχωριστό τρόπο κάλυψης των στεγών προβάλλει το σημείο του σταυρού.
περίστωο: ο ενιαίος χώρος που περιβάλλει περιμετρικά τον κυρίως ναό ή τον περίκεντρο πυρήνα ενός κτίσματος. Στις τρουλλαίες βασιλικές το περίστωο σχηματίζεται από τα πλάγια κλίτη και το δυτικό τμήμα του ναού. Αργότερα περίστωα περιέκλειαν και σταυροειδείς εγγεγραμμένους πυρήνες. Στην Παλαιολόγεια περίοδο πολλοί μεσοβυζαντινοί ναοί της Κωνσταντινούπολης αποκτούν περίστωα, τα οποία συχνά φιλοξενούν ταφικά παρεκκλήσια.
τρούλος: ημισφαιρικός θόλος που στηρίζεται σε κυλινδρικό ή πολυγωνικό τύμπανο. Χρησιμοποιείται ευρύτατα στη χριστιανική εκκλησιαστική αρχιτεκτονική.
πεσσός: στύλος τετράγωνης ή ορθογώνιας διατομής που λειτουργεί ως στήριγμα. Ο πεσσός είναι ελεύθερο αρχιτεκτονικό στοιχείο (μη εφαπτόμενο σε τοίχο) και συνήθως κτιστό.
ημικίονας: αρχιτεκτονικό μέλος που αντιστοιχεί στο κατακόρυφο μισό ενός κίονα, με διατομή ημικυκλική. Οι ημικίονες αυτοί συνήθως ενσωματώνονται σε τοίχο ή άλλα αρχιτεκτονικά στοιχεία, όπως για παράδειγμα στις δύο πλευρές ενός πεσσού, σχηματίζοντας αμφικιονίσκους.
πρόστωο: είδος στοάς που σχηματιζόταν μπροστά στην είσοδο των κτιρίων και αποτελούνταν από μια κιονοστοιχία που στήριζε την προέκταση της οροφής που προστάτευε την είσοδο.
πρόπυλο: η μνημειώδης είσοδος του ιερού περιβόλου μιας εκκλησίας ή ενόςαυτοκρατορικού ανακτόρου.
τοιχογραφία: ζωγραφική παράσταση στην επιφάνεια τοίχου ή οροφής οικοδομήματος.
Δωδεκάορτο: πρόκειται για τις δώδεκα μεγάλες εορτές της Ορθοδοξίας που σχετίζονται με τον βίο του Χριστού και της Παναγίας και ιστορούνται σε ισάριθμες σκηνές, αποτελώντας τον πυρήνα του εικονογραφικού προγράμματος ενός ναού. Πρόκειται συνήθως για: τον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου, τη Γέννηση του Χριστού, την Υπαπαντή, τη Βάπτιση, τη Μεταμόρφωση, την Ανάσταση του Λαζάρου, τη Βαϊοφόρο, τον Μυστικό Δείπνο, τη Σταύρωση, την Εις Άδου Κάθοδο, την Ψηλάφηση του Θωμά, την Ανάληψη και την Πεντηκοστή ή την Κοίμηση της Θεοτόκου.


Πληροφοριακά Κείμενα (0)


Βιβλιογραφία (4)

1. Τούρτα Α., Κουρκουτίδου - Νικολαϊδου Ε., "Περίπατοι στη Βυζαντινή Θεσσαλονίκη", 1997

2. ΜΑΥΡΟΠΟΥΛΟΥ- ΤΣΙΟΥΜΗ Χ., Μονή Βλατάδων, Θεσσαλονίκη, 1987

3. Στόγιογλου Γ., Η εν Θεσσαλονίκη πατριαρχική μονή των Βλατάδων, Θεσσαλονίκη, 1971

4. Χατζητρύφωνος Ευαγγελία, Το περίστωο στην υστεροβυζαντινή εκκλησιαστική αρχιτεκτονική, Σχεδιασμός, λειτουργία , Ευρωπαϊκό Κέντρο Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μνημείων, Θεσσαλονίκη, 2004


Σχόλια (0)