Ο ναός του Αγίου Δημητρίου


Ο μητροπολιτικός ναός του Αγίου Δημητρίου βρίσκεται στον βορειοανατολικό τομέα της Κάτω Πόλης του Μυστρά, δίπλα σε τμήμα της εξωτερικής της οχύρωσης. Είναι ο παλαιότερος ναός στο Μυστρά και από την ανοικοδόμησή του αποτέλεσε τον μητροπολιτικό ναό της πόλης και έδρα του Μητροπολίτη Λακεδαιμονίας. Σύμφωνα με την παράδοση, το 1449 εδώ έγινε η στέψη του τελευταίου αυτοκράτορα του Βυζαντίου, Κωνσταντίνου ΙΑ΄ Παλαιολόγου, μέχρι τότε Δεσπότη του Μυστρά.

Κτίστηκε πιθανότατα από τον μητροπολίτη Ευγένιο στο διάστημα 1263(;)-1272, που παριστάνεται στις τοιχογραφίες του διακονικού, και στην αρχική του μορφή αποτελούσε τρίκλιτη βασιλική.

Μεταξύ των ετών 1286-1315, όπου μητροπολίτης ήταν ο Νικηφόρος Μοσχόπουλος, σύμφωνα με τρεις επιγραφές (1291/2-1311/2) που σώζονται στο ναό και αναφέρουν αυτόν και τον αδελφό του Ααρών, ο ναός φαίνεται να δέχτηκε την προσθήκη νάρθηκα και στοάς στα δυτικά. Κατά τον 15ο αιώνα ο μητροπολίτης Ματθαίος προσθέτει υπερώα, σε μια προσπάθεια προσαρμογής του σχεδίου του ναού στο πρότυπο του Αφεντικού. Στη δραστική αυτή παρέμβαση οφείλει και την τυπολογική του ιδιαιτερότητα, τον συνδυασμό τρίκλιτης βασιλικής στο ισόγειο και σύνθετου τετρακιόνιου σταυροειδούς εγγεγραμμένου στον όροφο. Η επέκταση του Ματθαίου άφησε ωστόσο πίσω της και ένα βαρύ κτιριακό όγκο με άκομψες αναλογίες, ιδιαιτερότητα που η μεταγενέστερη προσκόλληση στοών και κωδωνοστασίου δεν κατάφερε να αμβλύνει. Πολύ περισσότερο, μάλιστα, προκάλεσε την καταστροφή μέρους των αξιόλογων τοιχογραφιών της αρχικής βασιλικής, αποκεφαλίζοντας στο κεντρικό κλίτος τις μορφές από τις σκηνές του Χριστολογικού κύκλου. Στα τμήματα που διασώθηκαν έως τις μέρες μας, διακρίνεται μια πολυμορφία στον τρόπο απόδοσης και στα τεχνοτροπικά χαρακτηριστικά, ένδειξη ότι η τοιχογράφηση ολοκληρώθηκε σε φάσεις.

Στην πρώτη φάση (1272-1288) ανήκουν οι τοιχογραφίες στο τεταρτοσφαίριο της αψίδας του ιερού με τη Θεοτόκο και τον σκοπίμως κατεστραμμένο Iεράρχη που παριστάνεται σε προσκύνηση, καθώς και το μεγαλύτερο μέρος της πρόθεσης και του βόρειου κλίτους που είναι αφιερωμένο στον άγιο Δημήτριο, αλλά και το διακονικό και μεγαλύτερο μέρος του νοτίου κλίτους που είναι αφιερωμένο στους αγίους Αναργύρους. Αξιομνημόνευτη η παράσταση της Ετοιμασίας του Θρόνου και του Χριστού με τους αγγέλους, πάνω από την μορφή του Χριστού Πολυέλεου στο διακονικό, που φανερώνει το υψηλό θεολογικό και καλλιτεχνικό επίπεδο της εποχής. Στη δεύτερη φάση (1291/2-1315), που συνδέεται με τις εργασίες του Νικηφόρου, ανήκουν οι αποκεφαλισμένες σκηνές του Χριστολογικού κύκλου στο κεντρικό κλίτος, οι μορφές του δυτικού τμήματος του νότιου κλίτους, καθώς και η εντυπωσιακή Δευτέρα Παρουσία και οι Οικουμενικοί Σύνοδοι στον νάρθηκα. Οι ταφικές παραστάσεις τεσσάρων μητροπολιτών στον εξωτερικό βόρειο τοίχο της εκκλησίας ανήκουν πιθανώς στην εποχή του Ματθαίου.

O σωζόμενος γλυπτός διάκοσμος είναι κατά το μεγαλύτερο μέρος υλικό σε δεύτερη χρήση. Ανάμεσά τους ξεχωρίζουν τα γλυπτά πλαίσια προσκυνηταρίων στα μέτωπα των πεσσών του ιερού που χρονολογούνται στα τέλη του 12ου αιώνα, και προέρχονται από το ίδιο σύνολο με θραύσματα επιστυλίων της Αγίας Σοφίας και στο Μουσείο του Μυστρά, ενώ το λοξότμητο γείσο με τα φυτικά σχέδια και τα μετάλλια με τα μονογράμματα είναι της εποχής του μητροπολίτη Ματθαίου.


Γλωσσάρι (15)

τοιχογραφία: ζωγραφική παράσταση στην επιφάνεια τοίχου ή οροφής οικοδομήματος.
διακονικό: το διακονικό ήταν ένα δωμάτιο με κόγχη, προσκολλημένο συνήθως στη νότια πλευρά της εκκλησίας, όπου κατατίθεντο οι προσφορές των πιστών. Σ΄ αυτό φυλασσόταν επίσης τα ιερά σκεύη και τα άμφια. Αργότερα, στον προχωρημένο 6ο αι., μεταφέρθηκε ως χώρος στο ανατολικό μέρος του νότιου κλίτους, δίπλα στο ιερό βήμα(ιερό βήμα), ενώ κατασκευάστηκε ένα αντίστοιχο διαμέρισμα στην ανατολική πλευρά του βορείου κλίτους: η Πρόθεση. Με την προσθήκη των διαμερισμάτων αυτών προκύπτει η σημερινή μορφή του iερού βήματος.
τρίκλιτη βασιλική: βασιλική με τρία κλίτη.
νάρθηκας: ο νάρθηκας είναι η στενόμακρη αίθουσα που εκτείνεται σε όλο το μήκος της δυτικής πλευράς της βασιλικής. Προήλθε από την ανατολική στοά του αιθρίου, η οποία ενσωματώθηκε στον ναό. Χρησίμευε ως χώρος παραμονής των κατηχουμένων, οι οποίοι δεν επιτρεπόταν να παρακολουθήσουν το μυστήριο της Θείας Λειτουργίας.
υπερώο: όροφος που αναπτύσσεται περιμετρικά του ναού επάνω από τα πλάγια κλίτη και το νάρθηκα.
σύνθετος τετρακιόνιος σταυροειδής εγγεγραμμένος: παραλλαγή του σταυροειδούς εγγεγραμμένου ναού, στον οποίο αναπτύσσεται ένας ανεξάρτητος χώρος «το τριμερές ιερό βήμα» ανατολικά του σταυρικού πυρήνα του κυρίως ναού.
κωδωνοστάσιο: το αρχιτεκτονικό τμήμα του ναού που περικλείει τις καμπάνες του ναού. Συνήθως έχει τη μορφή τετράγωνου πύργου που είτε βρίσκεται κοντά ή σε επαφή με την πρόσοψη της εκκλησίας, ενώ συχνά υψώνεται πάνω από το νάρθηκα.
βασιλική: δρομικός τύπος εκκλησίας μεγάλων διαστάσεων. Εσωτερικά υποδιαιρούνταν συνήθως σε τρία ή και περισσότερα κλίτη. Κατά κανόνα το μεσαίο κλίτος καλύπτεται από υπερυψωμένη στέγη που διατρυπάται από παράθυρα που φωτίζουν τον χώρο.
κλίτη: οι διάδρομοι που διαμορφώνονται στο εσωτερικό των ναών μεταξύ των κιονοστοιχιών στις βασιλικές. Ο αριθμός τους ποικίλλει από τρία ως εννέα με ευρύτερο και ψηλότερο το κεντρικό.
Χριστολογικός κύκλος: το σύνολο των σκηνών που περιλαμβάνονται στο εικονογραφικό πρόγραμμα ενός ναού και αναφέρονται στη ζωή του Χριστού, από τον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου, μέχρι την Ανάληψη του Χριστού.
αψίδα: η ημικυκλική απόληξη της ανατολικής πλευράς των βασιλικών. Εσωτερικά καλύπτεται με θόλο και είναι ημικυκλική, ενώ εξωτερικά καλύπτεται με κλιμακωτή στέγη και μπορεί να είναι πεταλόσχημη, ορθογώνια ή και πολυγωνική.
βήμα (ιερό βήμα): πρόκειται για το ανατολικό τμήμα του ναού που καταλήγει σε αψίδα. Είναι συνήθως υπερυψωμένο σε σχέση με το δάπεδο του κυρίως ναού κατά ένα έως τρία σκαλοπάτια. Ο όρος προέρχεται από το αρχαίο ρήμα «βαίνω», και λόγω της ιερότητας και ιδιαιτερότητάς του ο χώρος ονομάστηκε ιερό βήμα.
πρόθεση: χώρος στα βόρεια του ιερού βήματος των ναών με κόγχη, όπου φυλάσσονταιτα Τίμια Δώρα πριν την Μεγάλη Είσοδο, και η Θεία Κοινωνία μετά το τέλος της ΘείαςΛειτουργίας.
πεσσός: στύλος τετράγωνης ή ορθογώνιας διατομής που λειτουργεί ως στήριγμα. Ο πεσσός είναι ελεύθερο αρχιτεκτονικό στοιχείο (μη εφαπτόμενο σε τοίχο) και συνήθως κτιστό.
επιστύλιο: αρχιτεκτονικό μέλος που τοποθετείται επάνω από τα κιονόκρανα των τοξοστοιχιών. Το επιστύλιο μπορεί να είναι ευθύγραμμο (με τη μορφή θριγκού που στηρίζεται στα κιονόκρανα και συνδέει κίονες και πεσσούς) ή να είναι τοξωτό. Ο ίδιος όρος χρησιμοποιείται, επίσης, για να ορίσει την επιμήκη δοκό στο ανώτερο τμήμα του βυζαντινού τέμπλου.


Πληροφοριακά Κείμενα (0)


Βιβλιογραφία (17)

1. Χατζηδάκης Μ., Μυστράς :Η μεσαιωνική πολιτεία και το κάστρο : πλήρης οδηγός των παλατιών, των εκκλησιών και του κάστρου, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα, 1989

2. Αχειμάστου - Ποταμιάνου, Μυρτάλη, Μυστράς. Ιστορικος και αρχαιολογικός οδηγός, Αθήνα, 2003

3. Μαρίνου Γεωργία, Άγιος Δημήτριος. Η μητρόπολη του Μυστρά, ΤΑΠΑ, Αθήνα, 2002

4. Τα μνημεία του Μυστρά. Tο έργο της επιτροπής αναστήλωσης μνημείων Μυστρά, Αθήνα, 2009

5. Millet G., Les monuments byzantins de Mistra, Paris, 1910

6. Millet G., L’école grecque dans l’architecture byzantine, Paris, 1916

7. Millet G., Les inscriptions byzantines de Mistra, 1899

8. Dufrenne S., Les programmes iconographiques des églises byzantines de Mistra, Paris, 1970

9. Μανούσακας Μ., Nικηφόρου Μοσχόπουλου επιγράμματα σε χειρόγραφα της βιβλιοθήκης του, 1957

10. Μανούσακας Μ., Η χρονολογία της κτιτορικής επιγραφής του Αγίου Δημητρίου του Μυστρά, 1959

11. Δρανδάκης Ν., Το κωδωνοστάσιον του Αγίου Δημητρίου Μυστρά, Αθήναι, 1966

12. Χατζηδάκης Μ., Νεώτερα για την ιστορία και την τέχνη της Μητρόπολης του Μυστρά, 1979

13. Etzeoglou R, Quelques remarques sur les portraits figures dans les eglises de Mistra, 1982

14. Η Πολιτεία του Μυστρά, Υπουργείο Πολιτισμού, Αθήνα, 2001

15. Μπούρα Λ., Μπούρας Χαράλαμπος, Η ελλαδική ναοδομία κατά τον 12ο αιώνα, Εμπορική Τράπεζα της Ελλάδος, Αθήνα, 2002

16. Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού | Ναός του Αγίου Δημητρίου, http://odysseus.culture.gr/h/2/gh251.jsp?obj_id=14543

17. Cathedral of Saint Demetrios - The Metropolis, http://www.fhw.gr/choros/mystras/gr/E/13E/13E5.html


Σχόλια (0)