Ο ναός της Αγίας Αικατερίνης


Ο ναός της Αγίας Αικατερίνης βρίσκεται στο νοτιοδυτικό άκρο του οικισμού της Άνω Πόλης στη Θεσσαλονίκη. Μέχρι σήμερα αγνοείται το βυζαντινό όνομα του ναού και δεν έχει καταστεί δυνατό να ταυτιστεί με κάποια από τις αναφερόμενες στις πηγές εκκλησίες της Θεσσαλονίκης. Πάντως οι ενδείξεις που παρέχει το ίδιο το μνημείο υπονοούν ότι ήταν αρχικά αφιερωμένο στο Χριστό, και ορισμένοι ερευνητές το ταύτισαν με το καθολικό της μονής του Χριστού Παντοδυνάμου. Πρόκειται για σύνθετο τετρακιόνιο σταυροειδή εγγεγραμμένο ναό με περίστωο που απολήγει ανατολικά σε δύο συμμετρικά παρεκκλήσια. Το κτίριο έχει συνολικά πέντε τρούλλους, τον κεντρικό, που στεγάζει τον κυρίως ναό, και τέσσερις μικρότερους, από ένα σε κάθε γωνία του περιστώου.

Εξωτερικά, το μνημείο παρουσιάζει ιδιαίτερα εκλεπτυσμένη μορφή, αποτέλεσμα της κλιμάκωσης του κτηριακού όγκου, που συγκροτείται με κομψές αναλογίες και σειρά επιμέρους διακοσμητικών στοιχείων (οδοντωτές ταινίες, τυφλές κόγχες και αψιδώματα, ημικίονες, παράθυρα τρίλοβα και δίλοβα, ανοίγματα με επάλληλα αψιδώματα, κεραμοπλαστικά θέματα), ενώ ένας μαρμάρινος κοσμήτης διαιρεί το κυβικό σώμα του ναού δημιουργώντας έντονο οριζόντιο άξονα. Η χρονολόγηση του ναού τοποθετείται από διάφορους ερευνητές από το τέλος του 13ου έως τις αρχές του 14ου αιώνα.
Εντούτοις, υπάρχουν ενδείξεις για την ενσωμάτωση παλαιότερου κτίσματος, οπότε παραμένει ανοικτό το ενδεχόμενο μιας ακόμη παλαιότερης χρονολόγησης.

Στο εσωτερικό, σώζεται μικρό μέρος των αρχικών τοιχογραφιών, που με βάση τα τεχνοτροπικά τους χαρακτηριστικά  έχουν χρονολογηθεί στις αρχές του 14ου αιώνα, γύρω στα 1315-1325. Στην κόγχη του Ιερού Βήματος διακρίνονται ιεράρχες και η Κοινωνία των Αποστόλων. Στον κεντρικό τρούλλο διατηρούνται προφήτες και άγγελοί γύρω από τον κατεστραμμένο σήμερα Παντοκράτορα. Στον κυρίως ναό το εικονογραφικό πρόγραμμα περιλαμβάνει σκηνές από τα Θαύματα του Χριστού, ενώ στο δυτικό σκέλος του περιστώου παρουσιάζονται μεμονωμένοι άγιοι, κυρίως ασκητές και στυλίτες.

Η περιορισμένη διατήρηση του διακόσμου σχετίζεται με τις σημαντικές παρεμβάσεις που συνόδευσαν τη μετατροπή του ναού σε τζαμί κατά την οθωμανική περίοδο. Οι παρεμβάσεις αυτές οδήγησαν σε εκτεταμένες εργασίες συντήρησης κατά την περίοδο 1947-1951, δίνοντας στο ναό τη σημερινή του μορφή, ενώ ακολούθησαν κι άλλες εργασίες στη στέγη και τους θόλους κατά τις δεκαετίες του 1980 και 1990.


Γλωσσάρι (13)

σύνθετος τετρακιόνιος σταυροειδής εγγεγραμμένος: παραλλαγή του σταυροειδούς εγγεγραμμένου ναού, στον οποίο αναπτύσσεται ένας ανεξάρτητος χώρος «το τριμερές ιερό βήμα» ανατολικά του σταυρικού πυρήνα του κυρίως ναού.
περίστωο: ο ενιαίος χώρος που περιβάλλει περιμετρικά τον κυρίως ναό ή τον περίκεντρο πυρήνα ενός κτίσματος. Στις τρουλλαίες βασιλικές το περίστωο σχηματίζεται από τα πλάγια κλίτη και το δυτικό τμήμα του ναού. Αργότερα περίστωα περιέκλειαν και σταυροειδείς εγγεγραμμένους πυρήνες. Στην Παλαιολόγεια περίοδο πολλοί μεσοβυζαντινοί ναοί της Κωνσταντινούπολης αποκτούν περίστωα, τα οποία συχνά φιλοξενούν ταφικά παρεκκλήσια.
παρεκκλήσι: πρόκειται για μικρών διαστάσεων ναΐσκο, ο οποίος είτε είναι αυτόνομος είτε ανήκει σε κάποιο ίδρυμα ή εξαρτάται από μεγαλύτερο ναό. Στο Βυζάντιο τα παρεκκλήσια είχαν συχνά ταφική χρήση.
τρούλος: ημισφαιρικός θόλος που στηρίζεται σε κυλινδρικό ή πολυγωνικό τύμπανο. Χρησιμοποιείται ευρύτατα στη χριστιανική εκκλησιαστική αρχιτεκτονική.
οδοντωτές ταινίες: διακοσμητικά κεραμοπλαστικά στοιχεία που μπορεί να είναι επιμήκη, ή να συναντώνται κατά μήκος της επίστεψης της στέγης, σαν πλαίσια σε παράθυρα. Μπορεί να είναι μονές ή διπλές.
ημικίονας: αρχιτεκτονικό μέλος που αντιστοιχεί στο κατακόρυφο μισό ενός κίονα, με διατομή ημικυκλική. Οι ημικίονες αυτοί συνήθως ενσωματώνονται σε τοίχο ή άλλα αρχιτεκτονικά στοιχεία, όπως για παράδειγμα στις δύο πλευρές ενός πεσσού, σχηματίζοντας αμφικιονίσκους.
τρίλοβο παράθυρο: τπαράθυρο με τρία ανοίγματα που απολήγουν σε τόξα.
δίλοβο παράθυρο: παράθυρο με δύο ανοίγματα που απολήγουν στην κορυφή σε τόξο. Τα ανοίγματα συνήθως χωρίζονται μεταξύ τους με αμφικιονίσκους.
Κεραμοπλαστικός διάκοσμος: τα κεραμικά και πλίνθινα διακοσμητικά στοιχεία στις εξωτερικές επιφάνειες των τοίχων του ναού (πλίνθοι, μαίανδροι, σταυροί, ρόμβοι, οδοντωτές ταινίες, κ.ά.)
κοσμήτης: αρχιτεκτονικό μέλος που διαχωρίζει καθύψος τις επιφάνειες, τόσο τις εσωτερικές, όσο και τις εξωτερικές, των ναών. Στην ουσία πρόκειται για μία λεπτή, ημικυκλικής συνήθως διατομής, προεξέχουσα ταινία.
τοιχογραφία: ζωγραφική παράσταση στην επιφάνεια τοίχου ή οροφής οικοδομήματος.
βήμα (ιερό βήμα): πρόκειται για το ανατολικό τμήμα του ναού που καταλήγει σε αψίδα. Είναι συνήθως υπερυψωμένο σε σχέση με το δάπεδο του κυρίως ναού κατά ένα έως τρία σκαλοπάτια. Ο όρος προέρχεται από το αρχαίο ρήμα «βαίνω», και λόγω της ιερότητας και ιδιαιτερότητάς του ο χώρος ονομάστηκε ιερό βήμα.
στυλίτης: μοναχός ερημίτης που ασκητεύει καθισμένος πάνω σε στύλο. Χαρακτηριστικόπαράδειγμα είναι αυτό του μοναχού Συμεών του Στυλίτου, που ασκήτευσε σε κίοναστην Τελάνισσο της Συρίας. Γύρω από αυτόν τον στύλο, χτίστηκε αργότερα, προςτιμήν του, μια μεγαλοπρεπής σταυρική βασιλική.


Πληροφοριακά Κείμενα (0)


Βιβλιογραφία (3)

1. Τούρτα Α., Κουρκουτίδου - Νικολαϊδου Ε., "Περίπατοι στη Βυζαντινή Θεσσαλονίκη", 1997

2. Χατζητρύφωνος Ευαγγελία, Το περίστωο στην υστεροβυζαντινή εκκλησιαστική αρχιτεκτονική, Σχεδιασμός, λειτουργία , Ευρωπαϊκό Κέντρο Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μνημείων, Θεσσαλονίκη, 2004

3. Tsigaridas A. N, ‘Les fresques de l’église Sainte-Catherine de Thessalonique’ σε Sur les pas de Vojislav J. Djurić, Beograd, 2011


Σχόλια (0)