Ο ναός της Παναγίας της Πρωτόθρονης


Ο επισκοπικός ναός της Παναγίας της Πρωτόθρονης βρίσκεται στο Χωριό Χαλκί της περιοχής Τραγαία, στην ενδοχώρα της Νάξου. Η εκκλησιά, αφιερωμένη στον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου,  αρχικά πρέπει να ήταν παλαιοχριστιανική βασιλική, από την οποία σώζονται σήμερα το σύνθρονο και ο επισκοπικός θρόνος στην κόγχη της ημικυκλικής αψίδας του ιερού. Το κτίριο μετατράπηκε κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο στον τύπο του μεταβατικού σταυροειδούς τρουλαίου ναού, ενώ στη συνέχεια προστέθηκε τρουλαίος νάρθηκας ο οποίος πλαισιώνεται σήμερα προς βορρά από το παρεκκλήσι του Αγίου Ακίνδυνου και προς νότο από ορθογώνιο χώρο που καλύπτεται με καμάρα.

Σύμφωνα με επιγραφή από επιστύλιο πιθανώς τέμπλου, έχουμε μια ανακαίνιση του ναού το έτος 1052 όπου μνημονεύονται ο επίσκοπος Λέων, ο Νικήτας Πρωτοσπαθάριος και Τουμάρχης Ναξίας και ο κόμης Στέφανος ο Καμηλάρης, ενώ μεταγενέστερες επισκευές και μετατροπές αναφέρονται σε επιγραφές του 16ου και 17ου αιώνα. Ο ναός διακοσμείται εσωτερικά από πέντε αλλεπάλληλα στρώματα (παλαιοχριστιανικών χρόνων, 9ου (ανεικονικές), 10ου, 11ου, 13ου αι.) που κάποιες αποτοιχίστηκαν και στη συνέχεια, αφού αφαιρέθηκε το παλαιότερο στρώμα, επανατοποθετήθηκαν με αποτέλεσμα να είναι σήμερα ορατές τοιχογραφίες διαφόρων περιόδων.

Το πρώτο στρώμα τοιχογραφιών χρονολογείται στον 7ο αιώνα.  Απόστολοι κοσμούν το κάτω μέρος της αψίδας του ιερού, ενώ ο άγιος Ισίδωρος  σαν εικόνα κοσμεί την παρειά του παραθύρου της.

Το δεύτερο στρώμα που κάλυψε στη συνέχεια τους αποστόλους της αψίδας είχε ανεικονικό διάκοσμο με σταυρούς σε τοξοστοιχίες και χρονολογείται στον 9ο αιώνα στα χρόνια της Εικονομαχίας.

Στον τρούλο αποκαλύφθηκαν δύο επάλληλα στρώματα που χρονολογήθηκαν το 1052 και μετά το 1056 αντίστοιχα, καθώς συνδέθηκαν με την επιγραφή στο επιστύλιο και με γραπτή επιγραφή στο βδ παρεκκλήσιο που μνημονεύει την κοίμηση της δούλης του Θεού Άννας το 1056. Θεωρείται όμως επίσης πιθανό ότι το πρώτο, αποτοιχισμένο, στρώμα του τρούλου μαζί με άλλες τοιχογραφίες στην νότια κεραία χρονολογείται λίγο νωρίτερα στον 10ο-11ο αιώνα, ενώ το δεύτερο στρώμα που εντάσσει στο ανατολικό του μέρος και τους αγίους Γεώργιο, Νικόλαο, Δημήτριο και Θεόδωρο, το 1052.

Στον οψιμότερο 11ο αιώνα, ή στον 12ο-13ο αιώνα σύμφωνα με μία άλλη άποψη, ανήκει ο Ευαγγελισμός στον νότιο τοίχο του Ιερού. Στα τέλη του 13ου αιώνα το κάτω μέρος της αψίδας του Ιερού ζωγραφίστηκε εκ νέου με συλλειτουργούντες ιεράρχες, από τους οποίους σώζεται αποτοιχισμένη μόνο μία μορφή, ενώ σε μεταγενέστερη εποχή τοιχογραφήθηκε η παράσταση της Δέησης στο τεταρτοσφαίριο της αψίδας.


Γλωσσάρι (14)

Ευαγγελισμός της Θεοτόκου: μια από τις σημαντικότερες Θεομητορικές εορτές. Τιμάται στις 25 Μαρτίου και αναφέρεται στην είδηση που έφερε ο αρχάγγελος Γαβριήλ στην Παναγία, ότι μέσω αυτής θα ενσαρκωθεί ο Υιός του Θεού.
βασιλική: δρομικός τύπος εκκλησίας μεγάλων διαστάσεων. Εσωτερικά υποδιαιρούνταν συνήθως σε τρία ή και περισσότερα κλίτη. Κατά κανόνα το μεσαίο κλίτος καλύπτεται από υπερυψωμένη στέγη που διατρυπάται από παράθυρα που φωτίζουν τον χώρο.
σύνθρονο: ημικυκλική λίθινη ή μαρμάρινη βαθμιδωτή κατασκευή καθισμάτων στο εσωτερικό της αψίδας του Ιερού Βήματος των παλαιοχριστιανικών κυρίως ναών, που χρησίμευε ως κάθισμα για τους κληρικούς. Στο κέντρο υπήρχε ο επισκοπικός θρόνος.
αψίδα: η ημικυκλική απόληξη της ανατολικής πλευράς των βασιλικών. Εσωτερικά καλύπτεται με θόλο και είναι ημικυκλική, ενώ εξωτερικά καλύπτεται με κλιμακωτή στέγη και μπορεί να είναι πεταλόσχημη, ορθογώνια ή και πολυγωνική.
νάρθηκας: ο νάρθηκας είναι η στενόμακρη αίθουσα που εκτείνεται σε όλο το μήκος της δυτικής πλευράς της βασιλικής. Προήλθε από την ανατολική στοά του αιθρίου, η οποία ενσωματώθηκε στον ναό. Χρησίμευε ως χώρος παραμονής των κατηχουμένων, οι οποίοι δεν επιτρεπόταν να παρακολουθήσουν το μυστήριο της Θείας Λειτουργίας.
παρεκκλήσι: πρόκειται για μικρών διαστάσεων ναΐσκο, ο οποίος είτε είναι αυτόνομος είτε ανήκει σε κάποιο ίδρυμα ή εξαρτάται από μεγαλύτερο ναό. Στο Βυζάντιο τα παρεκκλήσια είχαν συχνά ταφική χρήση.
επιστύλιο: αρχιτεκτονικό μέλος που τοποθετείται επάνω από τα κιονόκρανα των τοξοστοιχιών. Το επιστύλιο μπορεί να είναι ευθύγραμμο (με τη μορφή θριγκού που στηρίζεται στα κιονόκρανα και συνδέει κίονες και πεσσούς) ή να είναι τοξωτό. Ο ίδιος όρος χρησιμοποιείται, επίσης, για να ορίσει την επιμήκη δοκό στο ανώτερο τμήμα του βυζαντινού τέμπλου.
τέμπλο: το φράγμα που χωρίζει το ιερό βήμα από τον υπόλοιπο ναό. Το τέμπλο μπορεί να είναι μαρμάρινο, ξυλόγλυπτο ή και κτιστό κοσμημένο με τοιχογραφίες. Φέρει εικόνες του Χριστού, της Παναγίας, του Αγ. Ιωάννη Προδρόμου, του τιμώμενου αγίου, των Αποστόλων και άλλων αγίων.
Πρωτοσπαθάριος: διοικητής στρατιωτικού σώματος στο παλάτι. Ο τίτλος αργότερα καταντά απλώς τιμητικός και συνοδεύει στρατηγούς, ώσπου καταργείται από τον Αλέξιο Α’ Κομνηνό.
τουρμάρχης: ο διοικητής της τούρμας, μονάδας του βυζαντινού στρατού. Ο θεσμός της τούρμας (turma) ανάγεται στον 7ο αι. και είναι κυρίως γνωστός σε σχέση με το σύστημα των θεμάτων. Αρχικά επρόκειτο για στρατιωτική μονάδα 3.000 ανδρών. Σταδιακά η τούρμα από στρατιωτικό σώμα κατέληξε σε διοικητική μονάδα, υποδιαίρεση του θέματος.
Παλαιοχριστιανική Περίοδος: η Παλαιοχριστιανική περίοδος τυπικά ξεκινά από την ίδρυση της Κωνσταντινούπολης από το Μ. Κωνσταντίνο στα 330 μ.Χ. και τη μεταφορά σε αυτή της έδρας της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας από τη Ρώμη, και λήγει με το τέλος της βασιλείας του Ιουστινιανού Α (565).
ανεικονικός διάκοσμος: διακόσμηση που βασίζεται σε φυτικά η γεωμετρικά μοτίβα, χωρίς απεικονίσεις προσώπων ή παραστάσεις. Τέτοιου τύπου διάκοσμος συναντάται συνήθως σε δάπεδα, ψηφιδωτά, και τοιχογραφίες τάφων κατά την Παλαιοχριστιανική περίοδο, συνεχίζεται στα πρώτα βυζαντινά χρόνια σε διάφορα μνημεία, και αναβιώνει στο ζωγραφικό πρόγραμμα μνημείων της εποχής της Εικονομαχίας.
Δέηση: η ζωγραφική παράσταση του Χριστού ανάμεσα στη Θεοτόκο και τον Ιωάννη τον Πρόδρομο. Όταν τα κύρια πρόσωπα συμπληρώνουν Αρχάγγελοι, Απόστολοι και Άγιοι, τότε ονομάζεται Μεγάλη Δέηση.
τεταρτοσφαίριο: τρόπος κάλυψης συνήθως της κόγχης του ιερού βήματος που έχει τη μορφή 1/4 της σφαίρας.


Πληροφοριακά Κείμενα (1)

Εικονομαχία: με τον όρο Εικονομαχία προσδιορίζεται το κίνημα που στράφηκε κατά της λατρείας εικόνων που απεικόνιζαν τον Θεό ή τους Αγίους. Η περίοδος της εικονομαχίας ξεκίνησε το 726 ή το 730 από τον Λέοντα τον Γ΄, διακόπηκε το 787 από την αυτοκράτειρα Ειρήνη, αποκαταστάθηκε το 815 από τον Λέοντα Ε΄, και έληξε το 843 από την αυτοκράτειρα Θεοδώρα. Κατά τις δύο περιόδους της Εικονομαχίας, τα εικονογραφικά προγράμματα των ναών αντικαταστάθηκαν από γεωμετρικά σχήματα, φυτικά θέματα, το σημείο του σταυρού κ.α., ενώ διώχθηκαν όσοι επέμεναν στην προσκύνηση των εικόνων.


Βιβλιογραφία (4)

1. Νάξος, Μέλισσα, Αθήνα, 1989

2. -------------------, Η βυζαντινή τέχνη στο Αιγαίο. Το Αιγαίο επίκεντρο πολιτισμού, Μέλισσα, Αθήνα, 1992

3. Panayiotidi Μ., La peinture monumentale en Grèce de la fin de l’Iconoclasme jusqu’à l’avènement des Comnènes (843-1081), 1986

4. Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού | Ναός Παναγίας Πρωτόθρονης, http://odysseus.culture.gr/h/2/gh251.jsp?obj_id=1718


Σχόλια (0)